Thursday 14 December 2017

उपसर्ग

उपसर्ग  वे शब्दांश या अव्यय होते हैं ,जो किसी शब्द के आरंभ में लगते हैं और उनके विशेष अर्थ को प्रकट करते हैं।
जैसे- स्वदेश, प्रयोग  स्वदेश में स्व उपसर्ग है और प्रयोग में प्र उपसर्ग है ।

उपसर्ग की संख्या

  1. संस्कृत उपसर्ग : 19 
    1. अति 
      • अर्थ :आधिक्य, मुख्य, अधिक, ऊपर, उस पार 
      • शब्दरूप : अतिशय, अतिरेक, अधिपति, अध्यक्ष, अधिकार अतिरिक्त अतिशय अत्यंत अत्याचार प्रतियोगिता अतिक्रमण
    2. अधि 
      • अर्थ :श्रेष्ठ, ऊपर, सामीप्य
      • शब्दरूप : अध्ययन, अध्यापन, अधिकरण अधिकार अधिकार अध्यात्म अध्यक्ष अधिपति
    3. अनु  
      • अर्थ :क्रम, समानता, पश्चात  
      • शब्दरूप : अनुक्रम, अनुताप, अनुज,अनुकरण, अनुमोदन, अनुशासन अनुवाद अनुसार  अनुक्रम  अनुरूप अनुकूल अनुशीलन अनुवाद 
    4. अप  
      • अर्थ :लघुता हीनता अभाव विरुद्ध 
      • शब्दरूप : अपकर्ष, अपमान,अपकार, अपजय, अपमान अपशब्द अपहरण अपराध उपकार अपभ्रंश अपकीर्ति अभ्यास अपवाद अपकर्ष 
    5. अभि  
      • अर्थ :सामीप्य आदित्य और इच्छा प्रकट करना 
      • शब्दरूप : अभिनंदन, अभिलाप, अभिमुख, अभिनय, अभ्युत्थान, अभ्युदय, अभिभावक अभियान अभिशाप अभिप्राय अभियोग अभिसार अभिमान अभिनव अभिमुख अभ्यास अभिलाषा 
    6. अव (खालीं) 
      • अर्थ :हीनता अनादर पतन
      • शब्दरूप : अवगणना, अवतरण ,अवकृपा, अवगुण, अवगत, अवलोकन, अवश्य, अवनत, अवस्था, अवसान, अवज्ञा, अवरोहण, अवतार, अवशेष, अवनति 
    7. आ  
      • अर्थ :सीमा, और, समेत, कमी, विपरीत 
      • शब्दरूप :  आकंठ, आजन्म, आरक्त, आगमन, आदान,आक्रमण, आकलन, आगमन आकाश आकर्षण आजम आरंभ आक्रमण आदान आचरण आजीवन आरोहण आमुख आमरण आक्रोश
    8. उत्  
      • अर्थ :ऊपर उत्कर्ष
      • शब्दरूप : उत्कर्ष, उत्तीर्ण, उद्भिज्ज, उत्तम उत्कंठा उत्कर्ष उत्पन्न उन्नति उद्देश्य उद्गम उद्धव 
    9. उप  
      • अर्थ :निकटता सदृश गॉड सहायक हीनता
      • शब्दरूप : उपाध्यक्ष, उपदिशा, उपग्रह, उपवेद, उपनेत्र, उपकार उपकुल उपनिवेश उपदेश उपस्थित उपमंत्री उपवन उपनाम उपासना उपभेद 
    10. दुर्- दुस्  
      • अर्थ :बुरा, कठिन, दुष्ट,  हिन
      • शब्दरूप : दुराशा, दुरुक्ति, दुश्चिन्ह, दुष्कृत्य, दुर्व्यवस्था दुर्दशा दुर्लभ चौरचन दुर्दमनीय दुराचार दो साथ दुष्कर्म दुसाध्य दुष्प्राप्य, दुर्गुण, दुर्गम 
    11. नि 
      • अर्थ :भीतर नीचे अतिरिक्त
      • शब्दरूप : निमग्न, निबंध, निकामी, निजोर, निदर्शन निकृष्ट निपात नियुक्त निवास निरूपण निगमन निवारण निषेध निरोध निदान निबंध 
    12. निर् - निस् 
      • अर्थ :अभाव, बाहर निषेध रहित
      • शब्दरूप :  निरंजन, निराषा, निष्फळ, निश्चल, नि:शेष, निर्वाह निराकरण निर्भय निरपराध निर्वाह निर्दोष निश्चल निर्जीव निरोप निर्मल
    13. परा 
      • अर्थ :उल्टा अनादर नाश 
      • शब्दरूप :  पराजय, पराभव, पराक्रम पराभव पराश्रम पराभूत 
    14. परि 
      • अर्थ :पूर्ण , व्याप्त, आसपास, चारों ओर
      • शब्दरूप : परिपाक, परिपूर्ण , परिमित, परिश्रम, परिवार, परिक्रमा परिजन परिणाम परिधि परिपूर्ण परिवर्तन परिणाम पर्याप्त परिशीलन परिवार परिदर्शन परिचय 
    15. प्र  
      • अर्थ :अधिक आगे उपन्यास
      • शब्दरूप : (आधिक्य) प्रकोप, प्रबल, प्रपिता, प्रकाश प्रख्यात प्रचार प्रबल प्रभु प्रयोग प्रगति प्रसार प्रयास प्रस्थान प्रलय प्रमाण प्रसन्ना प्रसिद्ध प्रताप प्रपंच
    16. प्रति 
      • अर्थ :उलट , एकेक, विरोध बराबरी प्रत्येक
      • शब्दरूप : प्रतिकूल, प्रतिच्छाया, प्रतिदिन, प्रतिवर्ष, प्रत्येक, परिवर्तन प्रतिक्षण प्रतिध्वनी प्रतिनिधि प्रतिकार प्रत्येक प्रतिदिन प्रतिकूल प्रतिवादी प्रत्यक्ष प्रत्युपकार
    17. वि  
      • अर्थ : अभाव , भिन्नता, हीनता, असमानता, विशेषता 
      • शब्दरूप : विख्यात, विनंती, विवाद, विफल, विधवा, विसंगति, विकास विज्ञान विदेश विधवा-विवाह विशेष विस्मरण विराम वियोग विभाग विकार विमुख विनय विभिन्न विनाश
    18. सम् 
      • अर्थ :पूर्णता सहयोग
      • शब्दरूप : संस्कृत, संस्कार, संगीत, संयम, संयोग, संकीर्ण, संकल्प संग्रह संतोष सन्यास संयोग संस्कार संरक्षण संहार सम्मेलन संस्कृत सम्मुख संग्राम संसर्ग
    19. सु 
      • अर्थ :  सुखी अच्छा भाव सहज सुंदर
      • शब्दरूप : सुभाषित, सुकृत, सुग्रास, सुगम, सुकर, स्वल्प, सुबोधित, सुशिक्षित, सुकर्म सुप्रीत सुगम सोलापुर सुंदर सुदुर स्वागत सुयश सुभाषित सुभाष सूजन
  2. हिंदी उपसर्ग : 10 
    1. अ - अन 
      • अर्थ : निषेध के अर्थ मैं 
      • शब्दरूप : 
    2. अध 
      • अर्थ :
      • शब्दरूप : 
    3. उन 
      • अर्थ :
      • शब्दरूप : 
    4. औ (अव )
      • अर्थ :
      • शब्दरूप : 
    5. दु 
      • अर्थ :
      • शब्दरूप : 
    6. नि 
      • अर्थ :
      • शब्दरूप : 
    7. बिन 
      • अर्थ :
      • शब्दरूप : 
    8. भर 
      • अर्थ :
      • शब्दरूप : 
    9. कु -क 
      • अर्थ :
      • शब्दरूप : 
    10. सु -स 
      • अर्थ :
      • शब्दरूप : 
  3. उर्दू उपसर्ग : 12 
    1. अल 
      • अर्थ : निश्चित 
      • शब्दरूप : अलबत्ता, अलगजर 
    2. कम 
      • अर्थ : हीन, थोड़ा
      • शब्दरूप : कमउम्र, कमखयाल, कमसिन  
    3. खुश
      • अर्थ : श्रेष्ठता के अर्थ में 
      • शब्दरूप : खुशबू, खुशदिल, खुशकिस्मत , खुशहाल, खुशखबरी,   
    4. गैर 
      • अर्थ : निषेध  
      • शब्दरूप : गैरहाजरी, गैरवाजिब, गैरकानूनी, गैरसरकारी, 
    5. दर 
      • अर्थ : में 
      • शब्दरूप : दरकार, दरमियान  
    6. ना 
      • अर्थ : अभाव 
      • शब्दरूप : नापसन्द, नामुमकिन, नाराज, नालायक, नादान 
    7. बद 
      • अर्थ : बुरा 
      • शब्दरूप : बदमाश, बदनाम, बदबू , बदहजमी, बदकार, बदकिस्मत    
    8. बर 
      • अर्थ : ऊपर,पर, बाहर 
      • शब्दरूप : बरखास्त, बरदाश्त, बरवक्त   
    9. बिल 
      • अर्थ : साथ 
      • शब्दरूप : बिलकुल 
    10. बे 
      • अर्थ : बिना 
      • शब्दरूप : बेईमान, बेवकूफ, बेरहम, बेतरह, बेइज्जत 
    11. ला
      • अर्थ : बिना 
      • शब्दरूप : लाचार, लाजवाब, लावारिस, लापरवाह, लाफत  
    12. हम 
      • अर्थ : बराबर, समान  
      • शब्दरूप : हमउम्र, हमदर्दी, हमपेशा  

No comments:

Post a Comment